Właśnie rozpoczyna się jeden z najciekawszych eksperymentów w historii psychologii!

Wielkiego szumu narobiła niedawno ciepła jeszcze książka francuskiego dokumentalisty Thibault Le Texiera zatytułowana Histoire D’Un Mensonge (Historia kłamstwa), w której autor ujawnia kulisy słynnego eksperymentu więziennego, zwanego również eksperymentem stanfordzkim, przeprowadzonego w 1971 roku przez Philipa Zimbardo. Le Texier przesłuchał i przejrzał nagrania wideo i audio zdeponowane w Zimbardo’s online archive at Stanford University (archiwum zawiera 994 pozycji wśród których jest 49 nagrań wideo i 54 zapisów dźwiękowych). Każdy może powtórzyć to, co zrobił Le Texier i sprawdzić, czy jego wnioski są właściwe. A są niewesołe. Francuski dokumentalista odkrył, że „król jest nagi”, a powtarzane we wszystkich chyba podręcznikach świata twierdzenia o naturze ludzkiej sformułowane na podstawie tego eksperymentu dalekie od prawdy.

Philip Zimbardo manipulował sytuacją w taki sposób, aby uzyskać to, co założył. Materiały i wypowiedzi uczestników eksperymentu nie pozostawiają co do tego wiele złudzeń. Psychologii przyjdzie zmierzyć się z kolejną wielką porażką. I tutaj właśnie zaczyna się jeden z najciekawszych eksperymentów w historii psychologii. Jak zareagują uczeni? Potępią tego którego wynieśli na piedestał, czy będą bronić i usprawiedliwiać? Uznają, że mechanizmy kontroli w nauce są w fatalnej kondycji, czy będą twierdzić że jedno (kolejne już) zgniłe jabłko nie oznacza, że cała psychologia jest zła? A może przypiszą nauce zasługę Le Texiera twierdząc, że to kolejny dowód na to, że nauka jest mechanizmem samonaprawialnym? Robi się naprawdę ciekawie!

Ale najważniejsze pytanie, które mam w głowie, to czy po całym tym szumie wokół Philipa Zimbardo cokolwiek w systemie kontroli nauki ulegnie zmianie? Czy wielcy uczeni poza wyrażaniem swoich stanowisk zainicjują jakieś zmiany?

Kiedy kilka lat temu, Brian Nosek ogłosił rezultaty słynnego projektu replikacyjnego, z którego wynikało, że ponad 60% wyników ze 100 słynnych eksperymentów z psychologii społecznej nie udało się zreplikować, w światku psychologów zawrzało. Część uczonych, szczególnie młodych udzieliła mu wsparcia, inni atakowali bezpardonowo, jeszcze inni szukali wymówek i usprawiedliwień dla tak fatalnego stanu rzeczy. Trójka polskich psychologów społecznych – Adrian Wójcik, Aleksandra Cisłak i Dariusz Doliński opublikowali z tej okazji artykuł zatytułowany Psychologia to nie ściema, który ukazał się w portalu Wyborcza.pl. W pierwszym zdaniu stawiali retoryczne pytanie: „Czy sprawny kłamca[1] i różnice w wynikach badań mogą ośmieszyć naukę?” Natychmiast zareagowałem przygotowując replikę na ich stanowisko w którym tak oto odpowiadałem na ich pytanie: „Rozsądny i myślący człowiek nie może udzielić innej odpowiedzi niż przecząca: >>Nie, nie mogą<<. Nie jest ona jednak w żaden sposób miarodajna, bowiem samo pytanie zawiera ukryte tezy, które fałszują rzeczywistość, próbując narzucić czytelnikowi punkt widzenia autorów. Jeden sprawny kłamca i różnice w wynikach badań nie mogą ośmieszyć nauki, ale wielu sprawnych kłamców i zrezygnowanie z powtarzania wyników badań (replikacji) nie tylko ośmieszają naukę, ale stanowią dla niej ogromne zagrożenie.”

Afera jaka wybuchła wokół eksperymentu stanfordzkiego ośmiesza naszą dziedzinę nauki, bo pokazuje, że przez blisko 50 lat nie potrafiliśmy ani wykryć oszustwa, ani zreplikować wyników jednego z najsłynniejszych w historii psychologii badań. Nie potrafiliśmy też wykorzystać dotychczasowych skandali w naszej dziedzinie, aby dokonać istotnych zmian. Pokazuje też, że kariera naukowa ma dzisiaj więcej wspólnego z karierą celebrytów, niż z karierą ludzi, którzy dążenie do prawdy umiejscawiają na szczycie swojej hierarchii wartości.

Zimbardo skrzywdził nie tylko psychologię jako dziedzinę nauki. Przyniósł także ogromną szkodę całej naszej kulturze i cywilizacji. Uwierzyliśmy mu, że jesteśmy mniej ludzcy niż rzeczywiście jesteśmy. Z niepotrzebną pokorą przyjęliśmy tę „prawdę”. Ilu z nas pod wpływem stworzonych przez niego dogmatów „uległo” sytuacji? Ilu usprawiedliwiało zachowania tych, którym odstąpienie od człowieczeństwa było na rękę?

Pamiętam fascynujący wykład Zimbardo, który wygłosił we Wrocławiu podczas inauguracji roku akademickiego na Wydziale Zamiejscowym SWPS we Wrocławiu. Dzisiaj wiem, że to nie kto inny jak on przekonał mnie i tysiące innych do istnienia Lucyfera – upadłego anioła, którego sam wymyślił.

W przygotowaniu bardziej obszerny tekst odsłaniający kulisy stafordzkiego eksperymentu więziennego. Zapraszam do śledzenia mojago bloga.

Więcej o aferze wokół eksperymentu Stanfordzkiego:

Wywiad online z Le Texier: https://www.contretemps.eu/entretien-texier-experience-stanford/
Artykuł Bena Bluma: https://medium.com/s/trustissues/the-lifespan-of-a-lie-d869212b1f62
Artykuł w LiveScience: https://www.livescience.com/62832-stanford-prison-experiment-flawed.html

Artykuł w The Psychologist: https://thepsychologist.bps.org.uk/time-change-story

https://exposenews.info/world/2018/06/28/philip-zimbardo-defends-the-stanford-jail-experiment-his-most-well-known-work.html

https://psyarxiv.com/b7crx

Griggs, R.A. (2014). Coverage of the Stanford Prison Experiment in introductory psychology textbooks. Teaching of Psychology, 41, 195-203.

http://www.prisonexp.org/response

[1] Chodziło o historię psychologa społecznego, Diederika Stapela, autora blisko 60 artykułów naukowych napisanych na podstawie sfabrykowanych danych. Więcej: https://forbiddenpsychology.wordpress.com/2014/06/26/from-the-archives-of-scientific-fraud-diederik-stapel/